مکانیسم ماشه محصول عملکرد کیست؟
- واژة «اگر» در متن سیاسی همواره بیانگر شرط است و گنجاندن نام «ماشه» در برجام که پیشتر در قطعنامه2231 صادر شده بود، به‌منزلة پذیرش کاهش فشارها در عین حفظ تهدید دائمی تلقی میشود.
- چیزی مانند احکام تعلیقی در حقوق، که با شرایطی قابل اجرا میشود. تشدید و یا تخفیف داده میشود. آنچه مهم است اینکه مجازات بصورت موقت کنار گذاشته میشود.
- اوباما که به نرمش در برجام متهم بود، وجود این سازوکار را دستاویز دفاع از توافق دانست؛ چراکه به باور او، رد آن معادل تقابل تمام‌عیار با ایران بود.
- برای غرب، ماشه اطمینانی بود که مسیر تغییر ایران نه صرفاً تاکتیکی، بلکه راهبردی خواهد بود. در ایران اما این سازوکار به‌عنوان ابزاری مشکوک و یک‌سویه نگریسته می‌شد.
- ماشه (Snapback Mechanism) در برجام یکی از حساس‌ترین و بحث‌برانگیزترین بخش‌های توافق بود و به‌معنای بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران .
- طبق این سازوکار، اگر یکی از طرف‌های برجام (آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه یا چین) ادعا کند که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نبوده، میتواند موضوع را به «کمیسیون مشترک» و سپس به شورای امنیت ارجاع دهد.
- اگر در نهایت اختلاف حل نشد، هر یک کشور عضو دائم شورای امنیت میتواند تقاضای بازگرداندن تحریم‌ها را مطرح کند و در این صورت:
- شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند.
- اما نکتة مهم آن است که این رأی‌گیری «برعکس» است: یعنی برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها، «همه» باید رأی مثبت بدهند.
- اما رای کافی به ادامه‌ی تعلیق میتواند از سوی اعضاء وتو شود تا اوضاع به وضعیت تحریم برگردد. از همین رو نیز به ماشه شهرت یافته است، چون مخالفت یکی از اعضای دائمی کافیست تا عمل کند .
- همة اینها نشان میدهد که برجام در فهم غربی آن، راهبری و دارای زمانبندی برای تغییر مسیر ایران جهت هماهنگی با جامعة جهانی بود.
- اما در ایران مخالفت‌های داخلی آن را برای غرب «مشکوک» جلوه داد که آیا به جای تغییر راهبرد، ایران در صدد یک تغییر تاکتیکی است و با برداشته شدن فشار بار دیگر روشهای قبل را از سر خواهد گرفت؟ از همین رو اصرار بر گنجاندن مکانیسم ماشه جدی‌تر شد.
- مکانیسم ماشه باعث شد کشورهای غربی مطمئن باشند که اگر ایران تخلف کند، بدون نیاز به مذاکره طولانی تحریم‌ها برمی‌گردند.
چرا ایران پذیرفت:
- پذیرش این مکانیزم از سوی ایران محصول شرایط اقتصادی ـ امنیتی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ بود. تحریم‌های شدید، دستیابی به توافق و رفع فوری فشارها را به اولویت بدل کرده بود.
- مذاکره‌کنندگان ایرانی استدلال می‌کردند که مکانیسم ماشه جایگزین روند پیچیده و زمان‌بر شورای امنیت شده و به‌جای آنکه یک کشور مستقیماً تحریم‌ها را بازگرداند، یک فرآیند حقوقی تعریف شده آن را برمی‌گرداند.
- برداشتن تحریم‌های فوری دولت وقت ایران را قانع می‌کرد که منافع اقتصادی ناشی از رفع تحریم‌ها آن‌قدر مهم است که ریسک پذیرش مکانیسم ماشه توجیه‌پذیر است. شاید فکر آن را نمی‌کرد که کارشکنی و شعار نویسی روی موشک و اشغال سفارت‌ها اتفاق بیافتد و نصیب دولت روحانی آش نخورده باشد و دهان سوخته.
- در زمان مذاکرات، این تصور وجود داشت که روسیه و چین در کنار ایران خواهند ایستاد و غرب نمی‌تواند به‌راحتی ماشه را فعال کند در حالیکه طراحان ماشه یا با هماهنگی یا با اعمال فشاربه آن کشورها؛ با عکس کردن مخالفت و رای گیری، این حربه را نیز از ایران گرفتند.
- یک ابزار تضمین کننده برای برگشت وضعتی که از آن خلاص میشویم بهتر است. شاید نگاه تاکتیکی واقعا وجود داشته است؛ که به چنین شرطی جواب مثبت داده شد! تیم مذاکره‌کننده می‌خواست تحریم‌های شورای امنیت لغو شود تا مشروعیت بین‌المللی برای فعالیت هسته‌ای ایران بازگردد، و بصورت منطقی حالت جدید را حتی با ریسک بازگشت مجدد بهتر از وضع موجود می‌دانست.
- سازوکار مکانیسم ماشه
- اعتراض به نقض تعهدات: هر یک از اعضای برجام (ایران یا ۱+۵) اگر معتقد باشند طرف مقابل تعهداتش را نقض کرده، می‌توانند موضوع را در کمیسیون مشترک حل اختلاف مطرح کنند.
- مراحل بررسی: موضوع ابتدا در سطح کارشناسی، سپس معاونان وزیر و در نهایت وزرای خارجه بررسی میشود. در صورت حل نشدن، موضوع به هیئت مشورتی ارجاع میشود.
- ارجاع به شورای امنیت: اگر همچنان اختلاف باقی ماند، کشور شاکی میتواند موضوع را به شورای امنیت ببرد.
- فعال شدن ماشه: شورای امنیت در این حالت موظف است طی ۳۰ روز درباره «ادامه تعلیق تحریم‌ها» رأی‌گیری کند. اگر قطعنامه‌ای برای ادامه رفع تحریم‌ها تصویب نشود به‌طور خودکار تمام تحریم‌های قبلی شورای امنیت علیه ایران بازمی‌گردند.
- در عمل خروج آمریکا از برجام (۲۰۱۸)، موجب شد این مکانیسم به یکی از نقاط ضعف اصلی برجام تبدیل شود، زیرا آمریکا با وجود خروج از توافق مدعی شد که هنوز حق فعال‌سازی ماشه را دارد. آمریکا میان خروج از توافق سیاسی (برجام) و باقی‌ماندن در قطعنامه الزام‌آور سازمان ملل تفکیک قائل شد.
- ایران، روسیه، چین و حتی اروپایی‌ها استدلال کردند:«آمریکا چون از برجام خارج شده، دیگر “مشارکت‌کننده” محسوب نمی‌شود و حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد.»
- مکانیسم ماشه فقط در برجام نیامده، بلکه به‌طور رسمی در قطعنامه ۲۲۳۱ گنجانده شده بود.این قطعنامه زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل تصویب شد و همه کشورها (از جمله آمریکا) آن را پذیرفتند.
- دبیرکل سازمان ملل و اکثریت اعضای شورای امنیت هم با آمریکا همراهی نکردند و گفتند مکانیسم ماشه‌ای که آمریکا ادعا می‌کند، معتبر نیست اما اعضای اروپایی چنین عملی را می‌توانند سامان دهند.
- سی روز سرنوشت‌ساز: شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز یک قطعنامه برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» تصویب کند.
- اگر تصویب نشود : به‌طور اتوماتیک تمام تحریم‌های شورای امنیت قبل از برجام برمی‌گردد.
- اینجا هر عضو دائم (از جمله خود همان کشور شاکی یا آمریکا/بریتانیا/فرانسه) میتواند با وتو جلوی ادامه تعلیق تحریم‌ها را بگیرد.
